بازخوانی رساله‌ها | نقش رسانه‌ها در تاب‌آوری جامعه

رسانه‌ها چقدر می‌توانند در تاب‌آوری جامعه نقش داشته باشند. آیا در رُخدادهای طبیعی و غیرطبیعی می‌توان این نقش را بَرجسته‌تر کرد.

به گزارش عطنا، یکی از پایان‌نامه هایی که درباره سیل در دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی دفاع شد، پایان‌نامه «نقش رسانه‌های مشارکتی در تاب‌آوری جامعه؛ مطالعه موردی: سیل لرستان» از انوشه میرمجلسی، کارشناسی ارشد علوم ارتباطات، است. این پایان‌نامه به راهنمایی دکتر هادی خانیکی، مشاوره دکتر محمدمهدی فرقانی، و داوری دکتر نورالدین رضوی زاده به سرانجام رسیده‌است. گزارشی را از این پایان‌نامه خواهید خواند.

پایان نامه «نقش رسانه‌های مشارکتی در تاب‌آوری جامعه؛ مطالعه موردی: سیل لرستان» به روش کیفی براساس رهیافت کمتر ساخت‌یافته و سپس متمرکز (قیف) مصاحبه با گروه‌های کانونی انجام شد. افرادی که در این پژوهش برای مصاحبه انتخاب شده‌اند، از سیل‌زدگان استان لرستان هستند که با توجه به اهداف تحقیق، به ۵ گروه دسته‌بندی شدند. این گروه‌ها ۶-۸ نفره‌اند و مصاحبه روی گروه‌های متمرکز انجام شده است. تحلیل یافته‌ها با استفاده از MAXQDA انجام شد.

این پژوهش ضمن بررسی مفهومی و نظری رسانه‌های مشارکتی و تاب‌آوری، به ادبیات نظری و مفاهیم مرتبط با ارتباطات بحران و سرمایه اجتماعی و مولفه‌های حکمرانی مطلوب نیز توجه‌کرده‌است. تجربه سیل اخیر نشان داد نقش شهروندان و خبرنگاران در پوشش جامع وقایع و جلب مشارکت اجتماعی حائز اهمیت بود. به این موضوع می‌توان در مولفه‌های مربوط به حکمرانی و تمرکز بر مشارکت و اثربخشی، توجه کرد. اگر جریان‌های رسانه‌ای مستقل و مشارکتی تقویت شوند، در زمان بحران می‌توان از همه ظرفیت‌ها بهره برد تا به یک هدف واحد رسید که همان مدیریت یکپارچه بحران، با رویکردی بحران‌پذیر و پویا و بالابردن تاب‌آوری جامعه است.

با بررسی دقیق یافته‌های این تحقیق، گفتگو با مردم آسیب‌دیده، و حضور در مناطق خسارت‌دیده می‌توان به چند نکته دست یافت تا سرمایه اجتماعی تضعیف شده را احیا کرد: «لزوم ایجاد رویه مشخص و منظم برای مدیریت یکپارچه بحران و بررسی نواقص و اشتباهات تجربه سیل ۹۸، استفاده از پروتکل‌های بین‌المللی در زمینه مدیریت یکپارچه سیل و بهره‌مندی از دانش روز ارتباطات بحران، توجه به سمن‌ها و نهادهای مردمی و تقویت و به رسمیت‌ شناختن‌ آن‌ها، حذف نگرش‌های طایفه‌ای و قومیتی با هدف حل مشکلات همه مردم، توجه به توانمندسازی گروه‌های آسیب‌پذیر با هدف تقویت توسعه انسانی و افزایش تاب‌آوری، گفتگو و پاسخگویی به موقع و شفاف، عمل به وعده‌ها و حل مشکلات متعدد مردم آسیب‌دیده، تقویت رسانه‌های مشارکتی و توجه به مولفه‌های اعتمادساز در همه حوزه‌ها».

«ضعف ارتباطات بحران» و «ناکافی بودن هشدارها» و «در نظر نگرفتن همه طیف‌ها» باعث شد که برخی از گروه‌ها خسارات بیشتری را متحمل شوند و برخی پس از سیل نیز در جریان‌های خبری نشان و اثری نداشته ‌باشند. موضوعی که بر چشم‌انداز این افراد نسبت به آینده اثر سوء گذاشته‌است.

«رسانه‌های مشارکتی» در نبود رسانه‌های جریان اصلی و تعطیلات نوروزی مطبوعات، توانستند نقش مهمی ایفا کنند، اما کم‌تجربگی و تعداد کم و محدود این رسانه‌ها نمی‌توانست حجم وسیع مشکلات پیش آمده را حل کند. شکل‌گیری و توجه به رسانه‌های مشارکتی در تجربه سیل لرستان، در مجموع ناموفق بوده و جز در موارد محدود و موردی، براساس اراده افراد یا رسانه‌های محدود شکل نگرفته‌است؛ تجربه عمومی چندان متناسب با حجم خسارات و میزان اهمیت رسانه‌های مشارکتی در مواقع بحران نبوده‌است.

در نتیجه برای بحران‌های آتی نیاز به توجه بیشتر به رسانه‌های مشارکتی، با رویکردی حرفه‌ای و مستقل داریم که بتوانند در زمان بحران با بهره‌گیری از ارتباطات تعاملی و حمایت فکری مردم درگیر در بحران؛ به مدیریت همسو و یکپارچه بحران کمک کنند. از یک سو به تقویت محتوای رسانه‌های جریان اصلی کمک کنند و از سویی دیگر باعث اصلاح روند‌های اشتباه و تصمیم‌گیری‌های ناکارآمد از سوی حاکمیت شوند. موضوعی که در توجه به مولفه‌های حکمرانی مطلوب قابل تامل است.

پیشنهادات تحقیق

محقق در پایان پیشنهاد می‌کند: با توجه به اینکه این تحقیق به مطالعه تجربیات مربوط به سیل لرستان پرداخته‌است، لذا یکی از اصلی‌ترین پیشنهادات این پژوهش انجام تحقیقی مشابه درباره سایر بحران‌ها و بلایای طبیعی در ایران است. تجمیع این تجربیات می‌تواند به غنای ادبیات مربوط به بحران در کشور کمک کند. همچنین توجه به مفهوم تاب‌آوری در حوزه‌های ارتباطی مغفول مانده‌است. پیشنهاد می‌شود به تاب‌آوری به مثابه یکی از حوزه‌های مهم توسعه انسانی توجه ویژه‌ای شود. رسانه‌های مشارکتی، ارتباطات افقی، تعاملی و دوسویه می‌تواند در تحکیم شاخص‌های حکمرانی مطلوب موثر باشد. توجه به ظرفیت رسانه‌های مشارکتی در مباحث مربوط به حکمرانی مطلوب از دیگر پیشنهادات محقق است. توجه به ظرفیت‌های مثبت رسانه‌های مشارکتی و شبکه‌های اجتماعی در زمان بحران منجر به افزایش مشارکت اجتماعی می‌شود و در مدیریت یکپارچه سیل (بحران) می‌تواند بسیار اثرگذار باشد.

چکیده تحقیق

این پژوهش با هدف بررسی نقش رسانه‌های مشارکتی در تاب‌آوری جامعه انجام شده است. بستر مطالعاتی این تحقیق، مطالعه موردی سیل لرستان است که در فروردین سال ۱۳۹۸ رخ داد. پژوهش‌های مختلفی در رابطه با ارتباطات بحران و رسانه‌های مشارکتی انجام شده است. در سطح بین‌المللی نیز به مقوله تاب‌آوری و رسانه‌های مشارکتی در مدیریت یکپارچه سیل تاکید شده است. این پژوهش ضمن بررسی مفهومی و نظری رسانه‌های مشارکتی و تاب‌آوری؛ به ادبیات نظری و مفاهیم مرتبط با ارتباطات بحران و سرمایه اجتماعی و مولفه‌های حکمرانی خوب نیز توجه کرده است.

برای تحقق اهداف پژوهش، پنج گروه کانونی متشکل از افراد سیل‌زده استان لرستان تشکیل شد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که وضعیت سرمایه اجتماعی در این استان پیش از وقوع سیل نیز مناسب نبوده است. ظرفیت رسانه‌های مشارکتی برای مردم ناشناخته بود و ضعف اقتصادی و مشکلات معیشتی در بخش زیادی از مناطق سیل‌زده لرستان باعث شده است تا میزان بهره‌مندی از امکانات ارتباطی پایین باشد. این موضوع میزان اثرگذاری ارتباطات بحران را کاهش داده است.

کم‌توجهی به ظرفیت رسانه‌های مشارکتی، ضعف ارتباطات بحران از سوی نهادهای رسمی، بی‌اعتمادی پیشین مردم به نهادهای دولتی و ضعف مولفه‌ها و شاخص‌های حکمرانی خوب پیش از وقوع بحران، تاثیر بدی بر میزان تاب‌آوری مردم این مناطق داشته است. این موضوع پس از رخداد سیل نیز به دلیل عدم پاسخگویی و نبود شفافیت و دلایل متعدد دیگر تشدید شده است.

یافته‌های این تحقیق به روش کیفی بدست آمده است و براساس رهیافت کمترساخت‌یافته و سپس متمرکز (قیف) مصاحبه با گروه‌های کانونی انجام شد.